آموزش تار و سه تار - شهاب زرین نقش

                              دستگاه یا مقام در موسیقی ایران

به احتمال زیاد (دستگاه) از واژه هایی است که از زمان قاجاریه در موسیقی ما معمول شده و جایگزین واژه (مقام) شده است.

دستگاه از دو واژه (دست) و (گاه) ترکیب یافته است.در موسیقی قدیم ایران، (گاه) به معنی پرده ساز بوده است.بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده ساز که در هر مقامی شکل خاص خود را پیدا می کند.مثلا وضع قرار گرفتن انگشتان دست در مقام (ماهور) با مقام (شور) متفاوت خواهد بود و هر یک شکل یا مد خاص خود را خواهد داشت.

مقام هم به معنی مرتبه،جا و مکان است.یعنی جا و محل صداها یا پرده های ساز را در هر آهنگ مشخص می کند.بنابراین مقام و دستگاه دو کلمه مترادف هستند.

ردیف کنونی موسیقی ایران ازهفت دستگاه یا مقام و پنج آواز یا بیات به نامهای((شور)) و متعلقات آن (آواز ابوعطا،بیات ترک،افشاری،دشتی)و((سه گاه))،((چهارگاه))،((ماهور))،((همایون))(بیات اصفهان) ،((نوا)) و((راست پنجگاه))(راست و پنجگاه) تشکیل شده.

1.شور (آواز ابوعطا،بیات ترک،افشاری،دشتی)

2.سه گاه

3.چهارگاه

4.ماهور

5.همایون(بیات اصفهان)

6.نوا

7.راست پنجگاه

                  تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایران

ردیف در لغت به معنای پشت سر هم قرار گرفتن است.درلغت نامه دهخدا یکی از معانی آن چنین است:دو یا چند چیز که در پهلوی هم واقع شوند.

در موسیقی دستگاهی ایران هم به طرز قرار گرفتن گوشه ها و نغمات موسیقی،ردیف می گویند.این آهنگ ها یا گوشه ها به ترتیب از پایین به بالا، پشت سر هم چیده می شوند.آهنگی که وسعت صوتی اش از همه پایین تر است معمولا به عنوان اولین آهنگ قرار می گیرد و درامد نامیده میشود وآهنگ ها یا گوشه های دیگر به دنبال درامد یا درامدها قرار گرفته و به ترتیب ردیف میشوند و دستگاه یا مقام را بوجود می آورند.

روش کلی این است که گردش ملودی ابتدا در منطقه پایین یا درآمد با محوریت (مایه) یا (تنالیته) اصلی (معمولا درجه اول گام) شروع می شود و بعد با گوشه های دیگر درجات گام به ترتیب پله پله بالا رفته و بسط و پرورش می یابد و به درجه هشتم (اوج) می رسد و سپس به مایه اصلی فرود می آیند تا وحدت و یگانگی دستگاه با مایه اصلی حفظ شود.

گوشه ها بنا به ذوق و سلیقه استادان مسلم موسیقی دستگاهی ایران جمع آوری گردیده و در مقامات یا دستگاه های موسیقی ایرانی با نظم و ترتیب خاصی گنجانده و ردیف شده اند،مانند ردیف میرزاعبدالله،ردیف میرزا حسینقلی،ردیف ابوالحسن صبا و غیره.

در موسیقی قدیم ایران هم ترتیب یا ردیف خاصی برای اجرای آهنگ ها وجود داشته است.مثلا قبل از اسلام در دوره ساسانیان آهنگ های منصوب به (باربد) شامل (هفت خسروانی)، (سی لحن) و (سیصد وشصت دستان) بوده است که با هفت روز هفته و سی روز ماه و شصت روز سال مطابق بوده است.یعنی این مطلب حکایت از آن دارد که در دربار خسروپرویز در هر برنامه موسیقی،نظم و ترتیب خاصی برای اجرای اهنگ ها وجود داشته است.یعنی هر برنامه موسیقی شامل یک خسروانی یک لحن و یک دستان بوده است.حکیم نظامی گنجوی در منظومه (خسرو و شیرین) سی لحن باربد را به نظم در آورده است.

افرادی که آایمر دارند قادر نیستند یک دایره به عنوان ساعت کشیده و سه عقربه و دوازده عدد بگذارند.برای همین اولین تست آایمر اینه که به بیمار می گویند یک ساعت بکش.

گوش کردن به موسیقی میتواند به تحریک احساسات و عواطف و بازیابی برخی خاطرات در ذهن انسان کمک کند و حالا محققان قصد دارند از همین ویژگیها برای درمان بیماری آایمر استفاده کنند.